De samenleving zal door allerlei ingrepen proberen om afwijkers terug op het rechte pad te krijgen. Wanneer mensen in uniform optreden wordt hun persoonlijke identiteit vervangen door identificatie met de doelen en acties van de groep. Sociale controle is een vorm van gedragsbeïnvloeding waarvan degene die wordt beïnvloeden zich niet steeds bewust zijn. Sancties kunnen de vorm aannemen van een straf of een beloning, ze kunnen intern zijn of extern gebeuren.

De interne negatieve sanctie steunt op de waarden en normen waarin men werd gesocialiseerd en die men heeft geïnternaliseerd. De externe negatieve sanctie is de sociale reactie op afwijkend gedrag (haha). De interne positieve sanctie veronderstelt dat mensen de instemming zoeken van hun sociale omgeving. De externe positieve sanctie gaat over de beloningen die de sociale omgeving geeft, zodat gewaardeerd gedrag wordt bevestigd.

Deviantie is een handelen dat de normen en waarden van een bepaald samenlevingsverband stelselmatig overtreedt. Conformisme bestaat wanneer men akkoord gaat met de doelen en de institutioneel aanvaarde middelen ter beschikking heeft om deze te bereiken. Bij innovatie willen de betrokkenen de doelen wel realiseren, maar ze beschikken niet over de aanvaarde middelen. Ze zoeken dan wegen die afwijken van de normale om die doelen toch te realiseren. Ritualisten houden vast aan de traditionele, sociaal geaccepteerde gedragspatronen. Ze staan onverschillig tegenover de richtinggevende waarden in kwestie. Retraitisme heeft te maken met mensen die afstand nemen van de samenleving en zich terugtrekken. Revolutionairen willen nieuwe doelen realiseren.

Deviantie is een relatief begrip. Voor deviantie bestaan verschillende verklaringen. De fysiologische verklaring is achterhaald. In de psychologie wordt een verband verondersteld tussen een aantal persoonlijkheidskenmerken en afwijkend handelen. Deviant gedrag is gedrag dat door mensen zo wordt bestempeld. Primaire deviantie staat voor alle handelen dat afwijkt van de (on)geschreven normen in een samenleving. Secundaire deviantie is er enkel wanneer het niet naleven van de norm ook als deviant wordt geëtiketteerd door de omgeving.

Het komt voor dat degene die slachtoffer is van etikettering ook nog de schuld krijgt van deze situatie. Dit is het blaming the victim mechanisme. De learned deviance theorie stelt dat elke cultuur zijn eigen spelregels aanleert. In de conflicttheorie wordt ervan uitgegaan dat deviantie het gevolg is van een strijd tussen groepen, of het wordt gezien als middel om de eigen doelstellingen te realiseren.

Voor functionalisten vervult deviantie twee functies:

• Het stimuleert conformering aan normaal gedrag
• Het legt de basis voor een verandering in de samenleving

Door sanctionering van de afwijkers neemt bij anderen de overtuiging toe dat de eigen waarden en normen inderdaad juist en belangrijk zijn. Dit heet het schandpaaleffect.